Şah Damarı Tıkanıklığı Nedir? Belirtileri ve Tedavi Seçenekleri

Şah Damarı Tıkanıklığı (Karotis Arter Hastalığı) Nedir?

Şah damarı, tıptaki adıyla karotis arter, kalpten çıkan ana atardamar olan aorttan ayrılarak boynun her iki yanında seyreden ve beynin ön kısımlarını besleyen temel atardamarlardır. Sağlıklı bir damar duvarı pürüzsüz ve esnektir. Ancak zamanla, özellikle risk faktörlerinin varlığında, ateroskleroz yani “damar sertliği” adı verilen bir süreç başlar. Bu süreçte kolesterol, yağ, kalsiyum ve diğer hücresel atıklar damar duvarının iç yüzeyine yapışarak “plak” adı verilen yapılar oluşturur.

Bu plaklar büyüdükçe, damarın iç çapını giderek daraltır ve kan akımını engeller. İşte bu duruma şah damarı tıkanıklığı veya daha doğru bir ifadeyle şah damarı darlığı (karotis arter stenozu) adı verilir.

Darlık ilerlediğinde iki temel mekanizma ile felç riski ortaya çıkar:

1. Azalmış Kan Akımı: Darlık kritik bir seviyeye (%80-90 ve üzeri) ulaştığında, beyne giden kan akımı o kadar azalır ki, beyin hücreleri yeterli oksijeni alamaz ve fonksiyonlarını yitirmeye başlar.
2. Pıhtı Atması (Emboli): Daha sık görülen ve en tehlikeli olan mekanizmadır. Damar duvarındaki plağın yüzeyi zamanla çatlayabilir. Vücut bu çatlağı onarmak için bölgeye pıhtı hücreleri yollar. Oluşan bu pıhtıdan veya plağın kendisinden kopan küçük bir parça, kan akımıyla beyindeki daha ince bir damarı tıkayarak o bölgenin kanlanmasını aniden keser ve felce neden olur.

Kimlerde Görülür? Risk Faktörleri Nelerdir?

Şah damarı tıkanıklığı genellikle 50 yaş üzerindeki bireylerde görülür ve yaşla birlikte görülme sıklığı artar. Erkeklerde daha sık rastlanmakla birlikte, menopoz sonrası dönemde kadınlarda da önemli bir sağlık sorunudur. Risk faktörleri ne kadar fazlaysa, hastalığın gelişme olasılığı da o kadar artar:

• Sigara kullanımı: Damar duvarının iç yüzeyine (endotel) doğrudan zarar vererek plak oluşumunu hızlandıran en önemli risk faktörüdür.
• Yüksek tansiyon (hipertansiyon): Damar duvarına sürekli yüksek basınç uygulayarak yapısını bozar ve aterosklerozu tetikler.
• Şeker hastalığı (diyabet): Yüksek kan şekeri, damar duvarlarının esnekliğini kaybetmesine ve plak oluşumuna daha yatkın hale gelmesine neden olur.
• Yüksek kolesterol düzeyleri: Özellikle “kötü kolesterol” olarak bilinen LDL, plakların ana yapıtaşıdır.
• Obezite ve Hareketsiz yaşam tarzı: Diğer risk faktörlerini (tansiyon, diyabet, kolesterol) tetikler.
• Ailede damar hastalıkları öyküsü: Genetik yatkınlık, hastalığın daha erken yaşlarda ortaya çıkmasına neden olabilir.

Unutulmaması gereken en önemli nokta, damar sertliğinin sistemik bir hastalık olduğudur. Bu da demektir ki, şah damarında darlık olan bir hastanın, kalp damarlarında (koroner arterler) ve bacak damarlarında (periferik arterler) da benzer sorunların olma ihtimali oldukça yüksektir. Bu nedenle tedavi bütüncül bir yaklaşımla planlanmalıdır.

Şah Damarı Tıkanıklığının Belirtileri: Vücudun Uyarı Sinyalleri

Hastalık genellikle darlık %50-60 seviyelerine ulaşana kadar sinsi seyreder ve herhangi bir belirti vermeyebilir. Belirtiler ortaya çıktığında ise genellikle beyne pıhtı atmasının bir işareti olan Geçici İskemik Atak (GİA) şeklinde görülürler. GİA, tam bir felcin habercisidir ve acil tıbbi müdahale gerektirir. Bu belirtiler aniden başlar ve genellikle birkaç dakika ile birkaç saat arasında tamamen düzelir:

• Geçici görme kaybı veya bulanık görme: Genellikle tek gözde, bir perdenin inip kalkması gibi tarif edilen ani görme kaybı (Amaurosis Fugax).
• Vücudun bir tarafında uyuşma veya güçsüzlük: Yüzde, kolda veya bacakta aniden gelişen his veya kuvvet kaybı.
• Konuşma bozukluğu: Kelimeleri telaffuz edememe, peltek konuşma veya doğru kelimeleri bulamama.
• Yüzde asimetri: Yüzün bir tarafında kayma veya sarkma.
• Baş dönmesi ve denge kaybı: Özellikle diğer belirtilerle birlikteyse önemlidir.
• Geçici bilinç kaybı veya kafa karışıklığı.

Bu belirtiler tamamen geçse bile, bu durum “önemli bir sorun yok” anlamına gelmez. Aksine, ilk 24-48 saat içinde kalıcı bir felç geçirme riskinin en yüksek olduğu bir uyarı dönemidir.

Şah Damarı Tıkanıklığı Nasıl Teşhis Edilir?

Erken tanı, felç gibi kalıcı ve yıkıcı sonuçların önlenmesi açısından hayati önem taşır. Tanıda basit muayeneden ileri teknoloji görüntülemeye kadar çeşitli yöntemler kullanılır:

1. Fizik Muayene

Deneyimli bir hekim, boyun bölgesini stetoskop ile dinlediğinde, daralmış damardan geçen kanın oluşturduğu türbülansa bağlı bir “üfürüm” (bruit) sesi duyabilir. Bu ses, şah damarı hastalığı için önemli bir şüphe uyandırır ve ileri tetkik gerektirir.

2. Doppler Ultrasonografi

Karotis arter hastalığının tanısında altın standart tarama yöntemidir. Ses dalgaları kullanılarak damarın yapısı, duvarındaki plaklar ve en önemlisi darlığın derecesi ve kan akım hızı ölçülür. Ağrısız, zararsız ve hızlı bir yöntem olduğu için hem tarama hem de takipte yaygın olarak kullanılır.

3. İleri Görüntüleme: Anjiyografi Yöntemleri

Doppler ultrasonda kritik darlık saptandığında veya tedavi planlaması için daha detaylı görüntüleme gerektiğinde bu yöntemlere başvurulur.

• BT Anjiyografi: Kontrast madde verilerek damarların üç boyutlu görüntülerini oluşturan hızlı bir yöntemdir.
• MR Anjiyografi: Manyetik alan kullanılarak damarları görüntüleyen, radyasyon içermeyen bir alternatiftir.
• Klasik Dijital Anjiyografi (DSA): Kasıktan girilen bir kateterle doğrudan şah damarına kontrast madde verilerek yapılan, en net görüntüyü sağlayan yöntemdir. İnvaziv olduğu için genellikle stent tedavisi ile aynı seansta uygulanır.

Tedavi Yöntemleri Nelerdir?

Tedavi planı; darlığın derecesine (% cinsinden), hastanın belirti gösterip göstermediğine (semptomatik/asemptomatik), genel sağlık durumuna ve yaşına göre multidisipliner bir yaklaşımla belirlenir.

1. Medikal Tedavi ve Yaşam Tarzı Yönetimi

Darlık oranının düşük olduğu (%50’nin altı) ve belirti vermeyen hastalarda ilk ve temel tedavi seçeneğidir. Amaç, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmak ve pıhtı oluşumunu engellemektir.

• Kan sulandırıcılar (Antiplateletler): Aspirin veya klopidogrel gibi ilaçlar kanın pıhtılaşma yeteneğini azaltarak pıhtı atma riskini düşürür.
• Kolesterol düşürücü ilaçlar (Statinler): Sadece kolesterolü düşürmekle kalmaz, aynı zamanda damar duvarındaki plağı stabilize ederek çatlama ve pıhtı oluşturma riskini azaltır.
• Tansiyon ve Kan Şekeri Kontrolü: Hipertansiyon ve diyabet ilaçlarının düzenli kullanılması, damar duvarını korumak için zorunludur.

Yaşam tarzı değişiklikleri (sigarayı bırakma, diyet, egzersiz) bu tedavinin ayrılmaz bir parçasıdır.

2. Karotis Stent Uygulaması (CAS)

Genellikle kasık atardamarından girilerek, ince bir kateter yardımıyla daralmış şah damarı bölgesine ulaşılan minimal invaziv bir yöntemdir. Darlık bölgesine, beyne pıhtı gitmesini önleyen bir filtre (koruyucu şemsiye) yerleştirildikten sonra, daralmış segment bir balon ile genişletilir ve damarın tekrar daralmasını önlemek için metal bir kafes (stent) kalıcı olarak yerleştirilir. Cerrahi riski yüksek olan (ileri yaş, ciddi kalp veya akciğer hastalığı olanlar), daha önce boyun ameliyatı geçirmiş veya radyoterapi görmüş hastalar için iyi bir alternatiftir.

3. Cerrahi Müdahale (Karotis Endarterektomi – CEA)

Özellikle son 6 ay içinde geçici iskemik atak veya hafif felç geçirmiş (semptomatik) ve damarında %50’den fazla darlık olan hastalarda altın standart tedavi yöntemidir. Asemptomatik hastalarda ise genellikle darlık %70-80’in üzerindeyse önerilir. Bu operasyonda boyna yapılan küçük bir kesi ile şah damarına ulaşılır. Damar geçici olarak klemplenerek açılır ve içindeki plağın cerrahi olarak kazınarak temizlenmesi işlemidir. Ardından damar, genellikle bir yama (patch) kullanılarak genişletilerek kapatılır. Uzun dönem sonuçları kanıtlanmış, oldukça başarılı ve kalıcı bir yöntemdir.

Felçten Korunmak Mümkün mü?

Evet. Şah damarı tıkanıklığı kader değildir ve felçten korunmak büyük oranda mümkündür. Hastalık zamanında fark edilip, risk faktörleri kontrol altına alınır ve uygun tedavi (ilaç, stent veya cerrahi) uygulanırsa, inme riski %80-90 oranında azaltılabilir.

Önleme için atılacak adımlar şunlardır:

• Risklerinizi Bilin ve Kontrol Altına Alın: Yüksek risk grubundaysanız (sigara, diyabet, hipertansiyon vb.), belirti beklemeden belirli aralıklarla doktor kontrolü ve şah damarı doppler ultrasonografisi yaptırın.
• Sigarayı derhal bırakın.
• Akdeniz tipi beslenmeyi benimseyin; doymuş yağdan ve işlenmiş gıdalardan uzak durun.
• Haftada en az 150 dakika orta tempolu egzersiz yapın (yürüyüş, yüzme vb.).
• Tansiyon, kolesterol ve kan şekeri değerlerinizi hedef aralıklarda tutmak için ilaçlarınızı düzenli kullanın.

Sonuç

Şah damarı tıkanıklığı, beynin kanlanmasını doğrudan tehdit eden, sessiz ama potansiyel olarak yıkıcı bir damar hastalığıdır. Sessiz seyredebilmesi nedeniyle risk altındaki bireylerde proaktif tarama ve düzenli kontrol hayati önem taşır. Erken teşhis ve modern tıbbın sunduğu kişiye özel tedavi yaklaşımları ile inme gibi kalıcı hasarlar büyük oranda önlenebilir. Vücudunuzun gönderdiği geçici baş dönmesi, konuşma bozukluğu veya görme kaybı gibi uyarı sinyallerini asla göz ardı etmeyin ve derhal bir sağlık kuruluşuna başvurun.